Άι

Απαντά στην ποίηση και σημαίνει λοιπόν: Άι δέβα, καλή μου, άι δέβα’ αποθητή μου. Άι ντο λαλώ κι άι ντο μιλώ κι άι ντο σιντυχαίνω. Στον θο σ’ πραματευτή και άι τι Σαμάτα ήτον. Άι ντο είσαι εσύ, ν’ ανοίγω να εμπαίνεις.

Άιθα

Σημαίνει λίγο έλειψε να, λίγο λείπει να: Για δότε με υπομονήν άιθα λαγγεύ’ τ’ αχούλι μ’. Εζαροπάτεσα και άιθα ερρούζ’ να. Άιθα εμπαίνα ‘ς σο άιμα σ’.

Αιλλοί – Ναιλλοί – Αλλοί – ‘λλοί

Επιφώνημα σχετλιαστικό, (αλλοίμονο) με προσωπική αντωνυμία ή χωρίς αυτή: Ούι ναιλλοί εμέν, ναιλλοί, ‘ς  σο κιφάλι ‘μ κατ’ λαλεί. Αλοί εμέν, μάννα, χα κακόν και  χα τυρραννίσιαν. Ναιλλοί εμάς και βάι εμάς πάρθεν Αγιά Σοφία. Ναιλλοί εμέν και βάι εμέν ενίκεσε μ’ ο χάρον. Αιλλοί εμάς θα τρώη μας.

Κάποτε για ένδειξη συμπόνοιας εκφέρεται στο πρώτο πρόσωπο, αντί στο δεύτερο ή τρίτο: Ούι ναιλλοί εμέν, πως έπαθες αοίκον κακόν. Ναιλλοί εμέν, πως θ’ ακούγ ‘νε το θάνατον τη παιδί ατούν.

Άιτε – χάιτε – άτε και για πολλούς χαιτέτε – χαητήτε – χαιτέστε. Από το αρχαίο άγετε και σημαίνει

α) Εμπρός (έλα, πήγαινε, πάμε). Άτε, ώρα καλή. Άιτε πάμε ‘ς σο ρυμίν. Άιτε πουλίμ, άιτε κι απόθεν έρθες. Χαίτ’ αδελφή, η μάννα μ’ αναμέν μας.

β) Φτάνει, φτάνει για ένδειξη αποδοκιμασίας, οργής. Άιτε, άιτε εκανέθε σε. Άιτε ας πάη ‘ς σον άκλωστον και ‘ς σον αγύριστον.

Ακόμαν

Το ακόμαν – ακομάν – ακόμην – ακόμανον – ακόμανας – κόμαν – ακόμηνο, από το αρχαίο ακμήν, είναι μόριο αλλά και χρονικός προσδιορισμός και σημαίνει:

1) Συνέχιση μιας πράξης: Ακόμαν έστεκεν εγώ όνταν έφυγα ‘ς σην Ρουσίαν. Ακόμαν το στόμαν ατ’ γαλατέαν μυρίζ’. Ακόμαν επέγ’ ναν ‘ς σο σκολείον.

2) Σε αποφατικές προτάσεις φανερώνει ότι η πράξη πρόκειται ή επρόκειτο να γίνη: Το γιρμιλούκν ατ’ ακόμαν ‘κ εφύτωσεν. ‘Κόμαν τον Γιάννεν ‘κ ελούσεν. ‘Κόμαν ‘κ εζεγκοπάτεσεν, ‘κόμαν ‘κ εσελλοκάτσεν.

3) Προσθέτει: Θελ’ ακόμαν τρία μήνας να χρονίζ’. Ακόμαν πολλά θέλω να γομώνω το καλάθ’. Ακόμαν που είσαι;

4) Περισσότερο: Ατός ας εκείνον ακόμαν καλός εν’. Εγώ απ’ ατόν ακόμαν ψηλός είμαι.

5) Έως τώρα: Εσύ ακόμαν εμέν είδες, τη χέρας τον γιόν να έλεπες! Εκείνος ακόμαν ‘κ είπε με κακόν λόγον.

Αλλέως

Σημαίνει:

1)     Εν εναντία περίπτωση (αν γίνει, αν θα γίνει, αν θα γινόταν): Καλά ντο ‘κ εμέτσεν ‘ς σην χαράν, αλλέως χαράμ θα εποίνεν ατό. Έμορφα εδιόρθωσες το τραπέζ’ αλλέως θα αγοράζαμε καινούρ’.

2) Με άλλον τρόπο, διαφορετικά: Εγώ αλλέως είπα να ευτάς ατό, κ’ εσύ αλλέως εποίκες ατό. Αλλέως ατό εσύ, κι αλλέως εγροίξα εγώ.

Άλλο – άλλου

Είναι το ουδέτερο της αόριστης αντωνυμίας άλλος και χρησιμοποιείται σαν επίρρημα. Σημαίνει δε:

1)     Ξανά: Άλλο ‘κι πάω ‘ς σον παρχάρ’, άλλο ‘κι παρχαρεύω, άλλο ‘κι λέω και γελώ κι άλλο ΄κι μασχαρεύω. Άλλο τη Χαρπαντά τα μουλάρα ‘κι φτύρ’.

2)     Πια, πλέον: ‘Σ σ’ ομμάτα μ’ άλλο ‘δεν ‘κι φαίνεται. Άλλου γιατρειά ‘κ ένι. Άλλο το στόμα σ’ ανείς.

3)     Από δώ και πέρα: Άλλο να μη πας πιντζ και μεθείς. Άλλο ‘κι θ’ άκουω αοίκον λόγον ας σο στόμας σ’.

4)     Ακόμα: Άλλο ντ΄ευτάτε; Δύο ημέρες κι άλλο έχεις.

Άλλομίαν – αλλεμία (Όφη) – αλλαμίαν ή αλλαμίας

Είναι μόρια αλλά και αόριστες αντωνυμίες.

1)     Άλλη μια φορά: Αλλομίαν αν αντρίζω, θα γροικώ και κοιματίζω. Κιάμ αν πέρα μίαν κι αλλαμίαν κι αλλαμίαν. Τσ αλλαμίας καμαρώ καλά. Αλλομίαν κι άλλο είδεν του βασιλέα την κορ’. Είπεν μίαν κι αλλομίαν.

2)     Τότε: Αλλομίαν η κοτσάκαρη εχπαράεν. Αλλομίαν τερώ έναν άσπρον ‘δεν εσκώθεν ολόρθα. Κλώσκεται αλλομίαν λέει ‘ς σον  βασιλέαν. Αλλομίαν ντο τερείς; Αλλομίαν επήγαν ‘ς σο γοβίν καικά.

3)     Επί τέλους: Αλλομίαν επέθανε ο Μήτρον κ΄ επήραν ατόν κ΄ επήγαν ‘ς σην εγκλεσίαν.

Άμα

Είναι μόριο αλλά και αντιθετικός σύνδεσμος και φανερώνει πως μεταξύ των  συνδεομένων  υπάρχει αντίθεση, ασυμφωνία, διαφορά. Η  γαρή  ατ’  εχολέστεν, άμα τιδέν ‘κ επόρεσεν να λέη.

Αμάν – χαμάν

Είναι τούρκικο και σημαίνει:

1)     Αμέσως: Αμάν εποίκεν συντροφίαν με τ’ οφίδ’. Και αμάν αμάν εσήβεν ‘ς ση μαγαράν απέσ’. Άρκον χαμάν έφαεν ένα στουρακέαν ας σον αρκουδάν.

2) Εκφράζει ανησυχία και παράκληση: Αμάν εσύ ξέρεις, μονάχα τη γυναίκα με (μη) λαλής. Αμάν, πατέρα, να λές μ’ ατό. Αμάν, εσύ εξέρτς, ας φύγωμε. Αμάν μη στραφτς και μη βροντάς.

Άμε – αμήτε

Προτρεπτικό και σημάινει πήγαινε, πηγαίνετε: Αμήτηνε χαθήτηνε. Αμήτεν στο καλόν. Άμε υιέ μ’ και καλ’ υιέ μ’. Έπαρ’ άμε τον δούλον. Άμε εκεί στο βουνό. Άμε πέει άτονα ας δισ’ σε.

Αμή – Αμήτς

Ίσως έγινε από το αν μη, χρησιμοποιείτε:

α) ερωτηματικά, σαν βεβαιωτική απάντηση προς καταφατική ερώτηση, με τη σημασία του βεβαιότατα: Αληθινά λές; Αμή; Ψέματα θα λέω; Θα πάς ‘ς ση χαράν; Αμή ΄κι θα πάω;

β) Αλλά: Εφόρτωσαν ατόν χρυσά, αμή επιάστεν τη μάννας ατ’ η γλώσσαν. Αμή ας έναν χρόνον και ύστερα εντώκαν ο κυρς κ’ η μάννα ‘τ’ ‘ς σον νουν ατ’.

Άμον

Αμόν, αμούν, όμον, ομόν, όμο, αμοντό, σαμοντό, και σημαίνει:

1)     Καθώς, όπως: Αμόν ανθρώπ’ πραττ’ να ζούμε. Εθέλν’ νεν να ποίνεν ατόν αμούν τον αδελφόν ατ’.

2)     Παρομοίωση: Αμόν Αυγίτες εφώταζεν. Αμόν κλαιμένος Μαρτς. Το πουδάρ’ ν ατ έντον αμόν ταούλιν.

Σημείωση:

α. Μετά το αμόν, ένα ουσιαστικό αν είναι άναρθρο ή με το αόριστο ένας, έναν εκφέρεται σε ονομαστική, αν όμως είναι σύναρθρο εκφέρεται σε αιτιατική. Άμον άρκος. Άμον κοτσοπετεινός. Άμον χέρας γάμος. Άμον την κάταν εφτά ψήα έχ. Άμον τον χομολέον.

β. Με το άμον σε αιτιατική εκφέρεται και κάθε αντωνυμία: Μη θανατώντζ ανύπαντρους, νέικα αμόν εμέν, δέβα έπαρ’ γεροντάδας συντρόφς αμόν εσέν. Εγώ αμόν εσέν αν ΄κι γίνωμαι, εσέν άμον εμέν ευτάγω.

γ. Στην αιτιατική εκφέρεται με το άμον και κάθε ουσιαστικό (άναρθρο ή συναρθρο) όταν η παρομοίωση αναφέρεται στο αντικείμενο του ρήματος. Αγαπώ ατέν αμόν την αδελφή μ’. Οι γυναίκ’ τη Σαντάς επολέμαναν τοι Τουρκς, άμον τ’ αγούρτς.

δ. Το άμον συντάσσεται κατά βραχυλογία με γενική, όταν το ουσιαστικό που προσδιορίζει (η γενική) εννοείται από τα προηγούμενα: Το πρόσωπόν ατ’ έτον κίτρινον άμον αποθαμενί. Έτρωεν γλυκόν άμον σύκας.

3) Νομίζω, μου φαίνεται: Άμον βρέχ. Άμον έναν ισκιά έρχουτον αποπίσ’ ιμ’. Άμον ντο λές, νε κορασόν, εμείς αδέλφα είμες.

4) Σχετικά, οπωσδήποτε: Άμον έμορφα ψαλλ’ ο νέον ο ψάλτες. Άμον σο καλλίον πάει άρρωστον.

5) Πολλές φορές το άμον συνάπτεται με προσδιορισμό, που προβάλλεται για αιτιολογία για εκείνο που λέγεται στην πρόταση: Να κοινωνίης κ’ εσύ πα άμον καλος χριστιανός , εδαρμένευεν ατόν(αφού είσαι χριστιανός). Εκείνος ας έλεεν οτι εθέλ’ νεν εσύ άμον καλός συενός έπρεπεν να υποστηρίης ατόν.

6) Σαν σύνδεσμος χρονικός (μόλις, ευθύς ως): Εκείνα όμον ντο χαν’, όμο και χάται η δύναμη ατ’. Άμον ντ’ έρθεν εκείνο ημέρα, είπεν. Άμον ντο είδεν ατόν ο βασιλέας, είπεν. Άμον ντο είδεν ατά ντ’ εφτά (κολύμπα) πα’ ενέσπαλεν.

Σημ.: Σαν προθετικό επίρρημα το άμον συνάπτεται με ουσιαστικό, όταν πρόκειται να δηλωθεί απλή παρομοίωση: Άμον λεοντάρα επολέμαναν κ’ εκείνος άμον γέρος γνωστικός εδαρμένευεν. Εκράτεσεν το λόγον ατ’, άμον τίμιος άνθρωπος.

Άμποτε

Έγινε από το άν – ποτέ και χρησιμοποιείται:

α) Σαν ευχετικό: Άμποτε και σ’ εσέτερα. Άμποτε και ‘ς σο κιφάλι σ’. Άμποτε και ‘ς σο στεφάνωμαν. Άμποτε και ‘ς σην τελείαν ευλόησην.

β) Με το να σαν εισαγωγικό ευχετικής πρότασης: Άμποτε να αξιών’ μας ο θεός. Άμποτε να αξιών’ ο Θεός να κλώσκεται αλήγορα.

Άν – άν και – άν ‘κ εν’ – άν κιαν

α) Σύνδεσμος υποθετικός: Άν αποθάνω κανείς μη κλαίη με. Αν εχολάστεν ας τρώη χώρα. Αν’ αν φτύγω φτύγω τον πρόσωπο μ’.

β) Ειδικός: Εθαρρώ να επέθανεν.

γ) Με το και, αντιθετικός: Αν και εγέρασεν, νουν ‘κ έγκεν.

δ) Το άν ‘κ έν στην απόδοση σημαίνει ειδεμή: έλα αλήγορα αν ‘κ ‘εν κι αναμένω σε.

ε) Το αν εν’ και, αν εν’ και ντό, σημαίνουν ανίσως: Άν έν’ και ‘κι πας ενωρίς, ‘κι δείκ’ σε δουλείαν.

στ) Το άν κιάν χρησιμοποιείτε για αποτροπή ή απαγόρευση: Άν κιαν πας (αν τολμήσεις πήγαινε, μη τολμήσεις να πας). Αν κιαν ‘κι πας ‘ς σην δουλείαν. Αν κιάν λες ατόν γέρος είσαι.

Το άν κιάν χρησιμοποιείτε και σαν παρακελευσματικό ανανταπόδοτο: Αν κια ευρήκ ‘ς ατό (αν μπορείς να το βρείς). Αν κιάν λες με ποίος εποίκεν το Θεόν.